Γλωσσικές διαδρομές – «Να σας τα… ψάλλουμε;»

«Έλα εδώ και θα σου τα ψάλλω ένα χεράκι!»
Η φράση αυτή συνήθως δεν προμηνύει κάλαντα, αλλά άλλου είδους ψαλμούς και υμνωδίες. Επειδή όμως στο σύγχρονο καταναλωτικό σύμπαν «this is the most wonderful time of the year!», θα διατηρήσουμε την καλή μας διάθεση, δε θα γκρινιάξουμε, θα αφεθούμε ελαφρώς να παρασυρθούμε από χαρές, γέλια και τραγούδια, κι ας μην είναι απαραίτητα η θρησκευτική πίστη, αλλά η εθιμοτυπία, η λαογραφία, αν θέλετε, ή τέλος πάντων η διάθεση χωρίς ντροπή να άδουμε.
Τα πιο δημοφιλή τραγούδια της εποχής είναι τα κάλαντα. Σίγουρα λόγω της καθαρεύουσας γλώσσας, στην οποία είναι συντεθειμένα τα εθνικά ή αστικά κάλαντα, αλλά και των τοπικών ιδιωμάτων – διαλέκτων, στα οποία σώζονται και ψάλλονται τα τοπικά ή παραδοσιακά κάλαντα, μας παραπέμπουν στο παρελθόν. Πόσο πίσω όμως φτάνουν οι απαρχές αυτής της παράδοσης;
Τα κάλαντα στο κατώφλι των σπιτιών και των καταστημάτων περιείχαν ευχές και παινέματα και προϋπέθεταν κέρασμα ή φιλοδώρημα μετά την ολοκλήρωσή τους, για να πιάσουν οι ευχές των καλαντιστών! Αν δεν υπήρχε φιλοδώρημα, άρχιζαν αντιστοίχως οι απειλές, ιδιαίτερα προσφιλείς σε κάποιες περιοχές στο πλαίσιο της παράδοσης. Να ίσως γιατί καμιά φορά μας απειλούν «να μας τα ψάλλουν», αν δεν ικανοποιούνται από τη συμπεριφορά ή τα λεγόμενά μας! Και βέβαια δε χωρούσαν δικαιολογίες του τύπου: «Μας τα ‘παν άλλοι»!
Για την ιστορία τώρα: Πριν από το 153 μ.Χ. η Πρωτοχρονιά εορταζόταν την 1η Μαρτίου και συνέπιπτε με τον ερχομό της άνοιξης. Για να καλωσορίσουν την άνοιξη και να εορτάσουν το τέλος του χειμώνα, οι νέοι τραγουδούσαν τα «Χελιδονίσματα», κάλαντα κι αυτά της αρχαίας Ελλάδας. Από το 153 μ.Χ. κι εξής η Πρωτοχρονιά μεταφέρεται την 1η Ιανουαρίου και πλέον εορτάζεται η «Ειρεσιώνη». Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή…
Η λέξη «κάλαντα» έχει τη ρίζα της στη λατινική λέξη «calendae» (calendae -arum, σύμφωνα με το «Λεξικόν Λατινοελληνικόν» του Σ. Κουμανούδη, εκ του ρήματος calo, που σημαίνει «καλώ» και προέρχεται από το αρχαιοελληνικό «καλέω-ώ»). Πρόκειται για τη λέξη που σημαίνει την αρχή του μήνα, την πρωτομηνιά, την Πρωτοχρονιά, τις ρωμαϊκές καλένδες, όπως εορτάζονται κατά τη Ρωμαϊκή εποχή, τον 2ο μ.Χ. αιώνα, στην αρχή την 1η Μαρτίου και στη συνέχεια την 1η Ιανουαρίου, κατά το Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως. Οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι τα κάλαντα σχετίζονται με το αρχαίο έθιμο της «Ειρεσιώνης». Η «Ειρεσιώνη», σύμφωνα με το «Ετυμολογικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής» του Chantnaine, ήταν κλαδί ελιάς ή δάφνης με καρπούς, τυλιγμένο σε μαλλί, το οποίο χρησιμοποιείτο σε αγροτική τελετή ως σύμβολο γονιμότητας, κυρίως προς τιμήν του Απόλλωνα, στα Πυανέψια και στα Θαργήλια. Το κλαδί το κρατούσαν νέοι που τραγουδούσαν ένα άσμα που επίσης ονομαζόταν «ειρεσιώνη». Το θέμα της λέξης, ειρεσ-, προέρχεται πιθανώς από το «είρος», το μαλλί στα αρχαία ελληνικά.
Προφανώς αυτή τους η προέλευση ώθησε αρχικά την Εκκλησία να τα απορρίψει ως έθιμο ειδωλολατρικό. Στην πορεία, εντούτοις, το ενσωμάτωσε κι εν τέλει το αφομοίωσε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αποκτήσουν τα κάλαντα κατ’ εξοχήν θρησκευτικό περιεχόμενο. Η διαδρομή αυτή είναι συχνή, καθώς είναι γνωστές πολλές περιπτώσεις εθίμων της αρχαιότητας που υιοθετήθηκαν από την Εκκλησία.
Με το πέρας των αιώνων επηρεάστηκαν βαθιά από τη λαϊκή και τοπική παράδοση του εκάστοτε τόπου και πλέον έχουν την ταυτότητα δημοτικών ευχετικών ή εγκωμιαστικών τραγουδιών που ψάλλονται εθιμικά κατά την παραμονή των μεγάλων εορτών.
Πάρτε, λοιπόν, το τριγωνάκι σας, λαούτο, φλογέρα, τσαμπούνα, νταούλι, ανάλογα με τον τόπο όπου θα εορτάσετε και τραγουδήστε για την ευφρόσυνη διάθεση που συνοδεύει την περίοδο! Κι αν είστε από αυτούς που νιώθουν μιαν αδικαιολόγητη μελαγχολία αυτές τις μέρες (μμμμ, για την ακρίβεια, ξέρω ακριβώς την αιτία της, αλλά θα ήταν θέμα άλλης στήλης), όπως η γράφουσα ενίοτε, μπορείτε να ακούσετε και λίγο το «Merry Christmas, Baby» του Otis Redding. Μη φοβάστε, δε θα σας φάει ο καλικάντζαρος το αυτί κι η παράδοση έχει ερείσματα ισχυρά και θα επιβιώσει!